Тақырыбы: Сыбызғы – Қазақтың ұлттық үрмелі аспабы
Кіріспе
Сыбызғы – қазақ халқының көне әрі маңызды ұлттық үрмелі аспаптарының бірі. Оның дыбысы нәзік, әуезді және өте әсерлі болып келеді. Сыбызғы қазақтың музыкалық мәдениетінде ерекше орын алады, өйткені ол халқымыздың тұрмыс-тіршілігін, табиғатпен байланысын, көңіл-күйін бейнелеуде маңызды рөл атқарады. Сыбызғының тарихы тереңде жатыр және ол көптеген ғасырлар бойы қазақ халқының мәдениетінің ажырамас бөлігі болып табылады.
Сыбызғының шығу тарихы
Сыбызғының шығу тарихы көне замандарға кетеді. Оның пайда болуы қазақ халқының көшпелі өмір салтымен тығыз байланысты. Бұл аспап түркі тектес халықтар арасында кеңінен таралған және оның алғашқы нұсқалары түрлі халықтар арасында қолданылып, дамыған. Сыбызғының дыбысы көбінесе табиғатқа жақын, яғни желдің, судың, құстардың дауысын еске түсіреді. Қазақ халқының сыбызғыға деген сүйіспеншілігі оның ерекше әуезді және тыныштандыратын дыбысына байланысты.
Сыбызғының құрылымы
Сыбызғы – ағаштан немесе қамыстан жасалған үрмелі аспап. Оның құрылымы өте қарапайым, бірақ дыбысы өте әсерлі әрі ерекше. Сыбызғының негізгі бөліктері:
- Түтікше (құбыр) – сыбызғының басты бөлімі, ол әдетте ағаштан немесе қамыстан жасалады. Түтікшеде бір немесе бірнеше тесіктер болады, олар дыбыстың жоғарылауын немесе төмендеуін басқарады.
- Мундштук (құлақ) – сыбызғының түтікшесінің жоғарғы бөлігінде орналасқан, бұл бөлікте дыбыс пайда болады. Мундштук арқылы ауаны үрлеу арқылы дыбыс шығарылады.
- Ішек (жолақ) – сыбызғының ерекше дыбысы ішектің тербелуінен пайда болады. Кейде аспапта ішек орнына басқа материалдар қолданылуы мүмкін.
- Тесіктер – сыбызғының денесінде дыбыстың өзгеруін басқаратын бірнеше тесіктер бар. Оларды басу арқылы дыбыс биіктігін өзгертуге болады.
Сыбызғының түрлері
Сыбызғының бірнеше түрлері бар, олар қолдану мақсаттарына және аймақтық ерекшеліктеріне байланысты өзгереді. Ең көп таралған түрлері:
- Қамыс сыбызғы – бұл сыбызғының түрі негізінен қамыстан жасалады. Оның дыбысы таза және нәзік болып, көбінесе халықтық әндер мен жырларда қолданылады.
- Ағаш сыбызғы – ағаштан жасалған сыбызғының дыбысы күшті әрі айқын болады. Бұл түрі көбінесе оркестрлерде және түрлі музыкалық топтарда қолданылады.
- Қысқа сыбызғы – бұл сыбызғының түрі өте қысқа және оның дыбысы жоғары болады. Ол көбінесе ойын-сауық немесе би музыкасына сүйемелдеу жасау үшін қолданылады.
Сыбызғының музыкалық маңызы
Сыбызғы қазақ музыкасының маңызды аспаптарының бірі болып табылады. Оның дыбысы табиғатпен тығыз байланысты, сондықтан сыбызғы көбінесе тыныштықты, табиғат көріністерін, махаббатты және сүйіспеншілікті бейнелейтін музыкалық шығармаларда қолданылады. Сыбызғының әуені өте әсерлі және ол көбінесе күйдің немесе әннің ортақ атмосферасын құру үшін пайдаланылады.
- Табиғаттың дыбыстары
Сыбызғының дыбысы табиғаттың үнін еске түсіреді. Бұл аспап арқылы табиғаттағы түрлі дыбыстар – желдің сыбыры, құстардың әні, судың шуылы сынды жағдайларды жеткізуге болады. Сондықтан сыбызғы табиғатпен байланысты болып, қазақ халқының өмір салтын, табиғатқа деген сүйіспеншілігін білдіреді. - Күй өнері
Сыбызғы қазақтың күй өнерінде де ерекше орын алады. Күйлерде сыбызғының әуендері табиғатты бейнелейді, жан дүниені тыныштандырады және терең ойға жетелейді. Сыбызғының дыбысы көптеген күйші-композиторлар үшін шығармашылық шабыт көзі болып табылады. - Жырлар мен әндер
Сыбызғы әндерді сүйемелдеу үшін де қолданылады. Әсіресе жыршы мен ақындар сыбызғымен өз шығармаларын орындап, тыңдарманға ерекше әсер қалдырады. Бұл аспап әдетте халықтық әндерде, тойларда және басқа да ұлттық іс-шараларда сүйемелдеу құралы ретінде пайдаланылады.
Сыбызғының тәрбиелік маңызы
Сыбызғының тәрбиелік маңызы да өте зор. Ол жас ұрпақтың музыкалық талғамын қалыптастырады, халықтық өнерге деген қызығушылықты арттырады. Сыбызғы арқылы жастар халқымыздың дәстүрлерін, мәдениетін, тарихын үйренеді.
- Ұлттық мәдениетті сақтау
Сыбызғы – қазақ халқының мәдени мұрасының бір бөлігі. Бұл аспаптың дыбысы ұрпақтан ұрпаққа беріле отырып, халықтың рухани байлығын сақтайды. Сыбызғының әуендері ұрпақтар арасындағы байланысты нығайтады және ұлттық бірегейлікті сақтауға көмектеседі. - Тәрбиелік мәні
Сыбызғының әуені балалардың зейінін арттырады, шығармашылық қабілеттерін дамытады және ұлтымыздың мәдениетіне деген құрмет сезімін қалыптастырады. Сондай-ақ, сыбызғыға қызығушылық жас ұрпақтың рухани дүниесін байытады, ұлттық өнерге деген сүйіспеншілігін арттырады. - Дәстүрлерді үйрену
Сыбызғыны ойнау арқылы жастар қазақтың дәстүрлері мен салттарын, өмір салтын тереңірек түсінеді. Бұл аспап ұлттық өнердің дамуына және оның кеңінен таралуына ықпал етеді.
Қазіргі сыбызғы және оның даму бағыттары
Қазіргі таңда сыбызғы әлі де өзінің танымалдылығын жоғалтқан жоқ. Оның орындаушылары мен қолданушылары көбейіп, сыбызғының жаңа түрлері мен нұсқалары дамып келеді. Сыбызғының заманауи үлгілері әлемдік сахналарда да орын алып, басқа музыкалық аспаптармен үйлесімді түрде қолданылып жүр.
- Сыбызғы мен заманауи музыка
Қазіргі кезде сыбызғының дыбысы заманауи музыканың әртүрлі жанрларымен үйлесімді түрде қолданылуда. Оның дыбысы классикалық музыкада, фольклорда, халықтық стильдерде және тіпті электрондық музыкада да пайдаланылып жүр. Мұндай үйлесімдер сыбызғының заманауи қоғамда танымалдығын арттырады. - Сыбызғыны насихаттау
Сыбызғыны сақтау және дамыту мақсатында түрлі музыкалық мектептер мен курстар ашылып, сыбызғының тарихы мен орындаушылық дәстүрлері туралы зерттеулер жүргізілуде. Бұл аспапты оқып-үйрену жастар арасында оның құндылығын арттырып, қазақтың музыкалық мұрасын сақтауға мүмкіндік береді.
Қорытынды
Сыбызғы – қазақтың ұлттық үрмелі аспабы, ол қазақ халқының тарихы мен мәдениетін сақтауда маңызды рөл атқарады. Сыбызғының әуендері табиғатпен, адам рухымен, халықтың дүниетанымымен тығыз байланыста болып, ұлттық өнердің бір бөлігіне айналған. Бұл аспап ұрпақтан ұрпаққа беріліп, қазақ халқының музыкалық мәдениетін сақтауға ықпал етеді. Сондықтан сыбызғыны үйрену және оның маңызын түсіну бүгінгі ұрпақтың мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер
- Қашаған, Ә. — «Қазақтың ұлттық музыкасы»
- Жұбанов, А. — «Қазақтың музыкалық мәдениеті»
- Әуезов, М. — «Қазақтың музыкалық өнері»
- Сүлейменова, Б. — «Қазақтың ұлттық аспаптары»