Тақырыбы: Домбыра – Қазақтың ұлттық музыкалық аспабы
Кіріспе
Домбыра – қазақ халқының ең маңызды ұлттық музыкалық аспабы. Ол екі ішекті, шертпелі аспап болып, қазақтың музыка мәдениетінде ерекше орын алады. Домбыраның дыбысы терең философиялық мағынаға ие және қазақ халқының бай рухани әлемін, тұрмыс-тіршілігін, дәстүрлерін бейнелейді. Бұл аспаптың тарихы ғасырлардан бастау алып, бүгінге дейін өзінің маңыздылығын жоғалтпай, жаңа формада дамып келеді. Домбыра тек музыкалық аспап қана емес, халықтың өмір сүру салтының, тарихының, мәдениетінің айнасы болып табылады.
Домбыраның тарихы
Домбыраның шығу тарихы тереңге кетеді. Ғалымдардың пікірінше, домбыра түркі тілдес халықтардың ерте заманнан бері қолданған музыкалық аспабы болып табылады. Оның шығуы мен дамуына қазақ халқының көшпелі тұрмысы мен мәдениетінің әсері зор болған. Домбыраның құрылымы мен дыбысы қазақтың табиғатымен, қоршаған ортамен тығыз байланысты. Домбыра алғашында қарапайым түрде пайда болып, уақыт өте келе өз формасын, түрін өзгертіп, бүгінгі күні кең таралған аспапқа айналды.
Домбыраның құрылымы
Домбыра – ағаштан жасалған екі ішекті аспап. Оның құрылымы өте қарапайым, бірақ дыбысы терең әрі бай. Домбыраның негізгі бөліктері:
- Шанағы – домбыраның негізгі бөлігі. Ол ағаштан жасалады және дыбыс шығаратын қуыс болып табылады. Шанағының көлемі мен материалы домбыраның дыбысының сапасына тікелей әсер етеді.
- Мойны – аспаптың үстіңгі бөлігі. Мойынның ұзындығы домбыраның дыбысына әсер етеді. Мойынға ішектер тартылады.
- Ішектері – домбыраның ішектері негізінен малдың ішегінен жасалады, бірақ қазіргі уақытта металл ішектер де қолданылуда. Ішектер аспаптың дыбысын шығару үшін маңызды рөл атқарады.
- Құлақ – домбыраның мойын бөлігінде орналасқан және ішектердің жоғары жағында тартылуына көмектеседі.
- Қайырма – домбыраның тұтқасын күшейту және оны оңай ойнауға мүмкіндік беретін бөлшек.
- Көзі – домбыраның бетінде орналасқан дыбыс шығарушы тесіктер.
Домбыраның түрлері
Домбыраның бірнеше түрлері бар, олар көбінесе ішектерінің санына және дыбысына байланысты өзгереді. Жалпы домбыраның екі негізгі түрі бар:
- Қара домбыра – қазақтың дәстүрлі домбырасының негізгі түрі. Бұл аспаптың ішектері әдетте екі, кейде үш болады. Қара домбыраның дыбысы айқын, терең және әсерлі болып келеді.
- Ақ домбыра – бұл домбыраның түрі кейде сәндік аспап ретінде де қолданылады. Оның ішектері көбінесе үш, төрт болады және дыбысы нәзік әрі жеңіл.
Домбыраның музыкалық маңызы
Домбыра – қазақ халқының музыкалық мәдениетінің негізі. Оның көмегімен қазақтың көптеген әндері мен күйлері орындалады. Домбыраның әуені халықтың рухани дүниесін, оның тыныс-тіршілігін, арман-тілегін жеткізеді. Қазақтың көптеген ұлы күйшілері, мысалы, Құрманғазы, Тәттімбет, Дина, Махамбет сияқты тұлғалар осы аспап арқылы өз шығармаларын орындап, халыққа жеткізген.
- Қазақтың күй өнері
Домбыраның басты ерекшеліктерінің бірі – күй өнерінің дамуы. Күй – қазақтың музыкалық мәдениетінің ең күрделі әрі жоғары формасы болып табылады. Күйлер көбінесе халықтың өмірінің түрлі кезеңдерін, табиғаттың сұлулығын, адамның ішкі күйзелістерін бейнелейді. Құрманғазының «Сарыарқа», «Адай» күйлері, Тәттімбеттің «Бестөре» күйі – бұл шығармалар тек қана музыкалық туындылар емес, қазақ халқының рухани әлемін көрсететін үлкен мұра болып табылады. - Әндер мен жырлар
Домбыра әндерді сүйемелдейтін аспап ретінде де кеңінен қолданылады. Қазақтың дәстүрлі әндері мен жырлары көбінесе домбырамен орындалады. Ән мен күйдің үйлесімі арқылы халықтың сүйіспеншілігі, қайғысы, қуанышы жеткізіледі.
Домбыраның тәрбиелік маңызы
Домбыраның ұрпақ тәрбиесіндегі маңызы зор. Адамдар домбыраның әуенімен бірге ұлттық құндылықтарды, тарихты және мәдениетті бойына сіңіреді. Домбыра үйрену арқылы жас ұрпақ ұлттық өнерге қызығушылық танытып, өзінің тарихи тамырларымен байланыс орнатады.
- Ұлттық мәдениетті сақтаушы
Домбыра арқылы жастар ұлттық мәдениетті, қазақ халқының тұрмысын, дәстүрлерін үйренеді. Домбыраның әуендері мен күйлері ұрпақтан ұрпаққа беріліп, қазақтың рухани байлығы сақталады. - Тәрбиелік мәні
Домбыра – адамның рухани дамуының құралы. Домбыраның әуендері адамның жан дүниесін байытады, оны терең ойлауға, ұлттық құндылықтарға құрметпен қарауға тәрбиелейді. - Қазақтың тарихын білу
Домбыра арқылы қазақтың тарихы мен ұлы тұлғалары туралы мағлұмат алуға болады. Әрбір күйдің, әрбір әннің астарында бір тарихи оқиға немесе адамның тағдыры тұрады. Осы арқылы жастар өз халқының тарихын таниды.
Қазіргі домбыра және оның даму бағыттары
Қазіргі уақытта домбыраның орны ерекше. Бұл аспап тек қазақтың ұлттық мәдениетінде ғана емес, бүкіл әлемге танылуда. Заманауи орындаушылар домбыраның дәстүрлі күйіне жаңа элементтер қосып, оны жаңа бағыттарда дамытып отыр.
- Домбыра мен заманауи музыка
Қазіргі таңда домбыра көптеген жанрларда қолданылады. Қазақтың дәстүрлі күйі мен заманауи жанрлар (рок, джаз, поп) арасында ерекше үйлесімділік бар. Бұл үрдіс қазақтың ұлттық өнерін әлемдік сахнаға танытуға мүмкіндік береді. - Домбыра мектептері
Қазіргі уақытта домбыра үйрену үшін арнайы музыкалық мектептер мен курстар ашылуда. Домбыраның жаңа ұрпақтарға үйретілуі – қазақ халқының мәдени мұрасының сақталуына мүмкіндік береді.
Қорытынды
Домбыра – қазақ халқының ұлттық символы, оның рухани байлығы мен мәдениетінің айнасы болып табылады. Домбыраның дыбысы халқымыздың тарихын, мәдениетін, табиғатын, дүниетанымын бейнелейді. Бұл аспап қазақтың музыкалық дәстүрлерін сақтап, жаңа ұрпаққа жеткізудің маңызды құралы болып табылады. Домбыра тек музыкалық аспап қана емес, сонымен қатар ұрпақ тәрбиесінде маңызды орын алатын ұлттық мұра болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер
- Қашаған, Ә. — «Қазақтың ұлттық музыкасы»
- Әуезов, М. — «Қазақтың музыкалық өнері»
- Сүлейменова, Б. — «Қазақтың ұлттық аспаптары»
- Жұбанов, А. — «Қазақтың музыкалық мәдениеті»