Қазақ хандығының құрылуы мен дамуы
Кіріспе
Қазақ хандығы – XV ғасырда Орта Азия мен Қазақстанның аумағында пайда болған және қазақ халқының саяси құрылымы мен этникалық бірлігін қамтамасыз еткен мемлекет. Бұл мемлекет XV ғасырда қалыптасып, XVIII ғасырдың ортасына дейін өз билігін жүргізген. Қазақ хандығының құрылуы мен дамуы көптеген тарихи оқиғалармен байланысты, оның ішінде көрші мемлекеттермен болған соғыстар, саяси реформалар, ішкі жағдайлар мен сыртқы ықпалдар маңызды рөл атқарды. Бұл рефератта Қазақ хандығының құрылу себептері, алғашқы кезеңдегі дамуы және оның саяси құрылымы қарастырылады.
1. Қазақ хандығының құрылу себептері
Қазақ хандығының құрылуының алдында бірнеше тарихи алғышарттар болды. XV ғасырдың басында, Орталық Азияда Тимур империясының ыдырауы, Алтын Орда мемлекетінің әлсіреуі, сондай-ақ Моңғол империясынан кейінгі саяси вакуум қазақ жерінде жаңа этникалық және саяси құрылымдардың қалыптасуына себеп болды.
- Алтын Орда мен Моңғол империясының ыдырауы: Алтын Орда мемлекеті XIII–XIV ғасырларда кең аумақты қамтып, ұлы империяға айналған еді. Бірақ Тимурдың жеңістерінен кейін Алтын Орда мемлекеті әлсіреп, бөлшектенді. Осыдан кейін жаңа мемлекеттер мен тайпалық одақтар пайда болды. Бұл процестер қазақ халқының өз егемендігін алу жолындағы қадамдарын нығайтты.
- Ұлыстардың бөлінуі: XV ғасырдың басында Моғолстанның билігі мен Алтын Ордадағы хандықтардың ыдырауы қазақ жерінде жаңа этникалық топтардың қалыптасуына себеп болды. Бұл жағдай қазақтардың өздерінің жеке мемлекетін құру мүмкіндігін арттырды.
- Көшпелі қоғамның ерекшеліктері: Қазақ халқының көшпелі өмір салты мен әлеуметтік құрылымы мемлекеттің негізін қалауға мүмкіндік берді. Көшпелілердің рулық-тайпалық құрылымы саяси және әскери басқару жүйесін қалыптастыруға септігін тигізді.
2. Қазақ хандығының құрылуы
Қазақ хандығының құрылуы 1465 жылға тікелей байланысты. Бұл жылы Жәнібек пен Керей сұлтандар бастаған қазақтар Моғолстанның батыс бөлігінен бөлек, өздерінің жаңа мемлекетін құруды қолға алды. Жәнібек пен Керей сұлтандардың басқаруымен Қазақ хандығының алғашқы астанасы ретінде Сырдариядағы алғашқы ірі қалалардың бірі – Сығанақ бекінісі таңдалды.
- Жәнібек және Керей сұлтандар: Жәнібек пен Керей сұлтандар Моғолстанның билеушісі Ұлықбек пен оның ұрпақтарының билігінен көңілі қалған соң, өздерінің жеке мемлекеттерін құруға шешім қабылдады. Олар бастапқыда Моғолстанның батысындағы Сырдария өзенінің аймағында өз жақтастарын жинап, бірнеше жыл бойы саяси және әскери күш жинады. 1465 жылы олардың күштері бірігіп, Қазақ хандығының негізін қалады.
- Қазақ хандығының территориясы: Қазақ хандығының құрылуы барысында оның аумағы қазіргі Қазақстанның негізгі аймақтарын қамтыды. Сонымен қатар, оның құрамында Сырдария, Жетісу, Оңтүстік Қазақстан және Балқаш көліне дейінгі жерлер болды.
3. Қазақ хандығының даму кезеңдері
Қазақ хандығының алғашқы жылдары ішкі саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету және көршілермен қарым-қатынасты реттеу бағытында өтті.
- Әбілхайыр ханның ыдырауы және Жәнібек пен Керейдің жеңісі: Әбілхайыр ханның Әбілмәмбет пен Жәнібек сұлтандарымен басқарған билігі мен Алтын Орда мен Моғолстан арасындағы саяси жағдайлардың араластығы Қазақ хандығының құрылуына қолайлы жағдай жасады. Әбілхайыр ханның билігінің әлсіреуі қазақтар үшін үлкен жеңіс болды, өйткені олар өздерінің мемлекеттік құрылымын нығайта алды.
- Қасым ханның билігі: Қазақ хандығының шарықтаған кезеңі Қасым ханның билігімен тікелей байланысты. Қасым хан (1511–1523 жж.) кезінде Қазақ хандығы көрші мемлекеттермен болған соғыстарда жеңістерге жетіп, территориясын кеңейтті. Қасым ханның кезінде Қазақ хандығының аумағы ұлғайып, оның атағы бүкіл Орталық Азия мен Шығыс Еуропаға тарады. Ол сондай-ақ Қазақ хандығының ішкі саясатын тұрақтандырып, заңдар мен құқықтық жүйені енгізді.
- Тәуекел хан мен Есім хан: Қасым ханнан кейін Қазақ хандығының билігіне келген Тәуекел хан (1582–1598 жж.) мен Есім хан (1598–1628 жж.) кезеңі де маңызды болды. Олар Қазақ хандығының территориясын кеңейтті, әсіресе Жоңғар хандығының шабуылдарына қарсы тұрып, қазақ халқының тәуелсіздігін сақтап қалды.
4. Қазақ хандығының дағдарысы және құлауы
XVII-XVIII ғасырларда Қазақ хандығы өзінің саяси тұрақтылығын жоғалта бастады. Бұл кезеңде бірнеше ішкі жанжалдар мен сыртқы жаулардың шабуылдары Қазақ хандығын әлсіретті. Сонымен қатар, Ресей империясы мен Жоңғар хандығының ықпалы күшейді.
- Жоңғарлармен күрес: XVII ғасырда Жоңғар хандығының шабуылдары қазақ жеріне үлкен қауіп төндірді. Қазақ хандығының бірлігі мен территориялық тұтастығы бұзылды. Дегенмен, Жоңғарларға қарсы күресте қазақ халқының батырлары, әсіресе Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай батырлар өздерінің ерліктерімен танымал болды.
- Ресейдің ықпалы: XVIII ғасырда Ресейдің Қазақстанға ықпалы арта түсті. Қазақ хандығының саяси жағдайы мен билік құрылымы біртіндеп өзгеріп, 1731 жылы қазақтардың бір бөлігі Ресей империясының қол астына өтті. Бұл процесс Қазақ хандығының құлауына және оның аумағының Ресей империясының құрамына кіруіне алып келді.
Қорытынды
Қазақ хандығының құрылуы мен дамуы – қазақ халқының тарихындағы маңызды кезең. Оның қалыптасуы мен кеңеюі бірнеше тарихи оқиғалар мен тұлғалардың ықпалымен жүзеге асты. Қазақ хандығының құрылуы мен дамуы қазақ қоғамының әлеуметтік және саяси құрылымын қалыптастырып, қазақ халқының тәуелсіздігі мен бірлігін сақтап қалуға ұмтылысын көрсетті. Бірақ XVII-XVIII ғасырларда сыртқы және ішкі жағдайлар себепті қазақ хандығының құлауы басталды. Бұл кезеңдер Қазақстан тарихында маңызды орын алады.