Жасуша және оның құрылымдары
Кіріспе
Жасуша – тірі организмдердің негізгі құрылымдық және функционалдық бірлігі. Барлық тірі ағзалар жасушалардан тұрады, олардың көлемі мен құрылымы түрлі болып келеді, бірақ олардың барлығы негізгі функцияларды орындау үшін бірдей механизмдермен жұмыс істейді. Жасушаның құрылысы мен қызметі организмдердің өмірлік әрекеттерінің негізін құрайды. Бұл рефератта жасушаның құрылымы мен оның негізгі компоненттері, олардың қызметтері туралы сөз болады.
Жасушаның түрлері
Адам ағзасында және басқа да көпжасушалы организмдерде жасушалардың екі негізгі түрі кездеседі:
- Прокариотты жасушалар — ядросы жоқ жасушалар. Олардың генетикалық материалы цитоплазмада орналасқан. Прокариотты жасушалар бактериялар мен цианобактерияларда кездеседі.
- Эукариотты жасушалар — ядросы бар жасушалар. Эукариотты жасушалар өсімдіктерде, жануарларда және саңырауқұлақтарда кездеседі.
Жасушаның негізгі құрылымдары
Жасушаның құрылымдары оның қызметтерін тиімді орындауын қамтамасыз етеді. Жасушаның негізгі компоненттеріне мыналар жатады:
- Жасуша мембранасы
Жасуша мембранасы – бұл жасушаны қоршап тұратын жартылай өткізгіш қабық. Оның құрамында липидтер мен ақуыздар болады. Мембрана сыртқы орта мен жасушаның ішкі ортасы арасындағы зат алмасуды реттейді, яғни ол жасушаға қажет заттарды қабылдап, артық немесе зиянды заттарды шығарады. Жасуша мембранасының құрылымдық ерекшелігі оның полярлы (суға тартымды) және аполярлы (суға бейімсіз) бөліктерінің болуы. - Цитоплазма
Цитоплазма – бұл жасушаның ішіндегі сұйықтық, оның ішінде жасушаның барлық органеллалары мен құрылымдары орналасады. Цитоплазма жасушаның негізгі химиялық реакциялары орын алатын орта болып табылады. - Ядро
Ядро — эукариотты жасушалардың ең маңызды компоненті, ол жасушаның генетикалық ақпаратын сақтайды. Ядроның ішінде хромосомалар мен ДНҚ молекулалары бар, олар жасушаның бөлінуін және тұқым қуалауын реттейді. Ядро екі қабаттан тұратын мембранамен қоршалған және ядроның ішінде ядрошығармасы орналасады, ол рибосомаларды синтездеу процесіне қатысады. - Рибосомалар
Рибосомалар — ақуыз синтезін жүзеге асыратын органеллалар. Олар еркін күйде цитоплазмада немесе эндоплазмалық тордың бетінде орналасуы мүмкін. Рибосомалар ДНҚ-дан келген ақпаратты оқып, амин қышқылдарын ақуыз молекулаларына жинақтайды. - Эндоплазмалық тор (ЭПТ)
Эндоплазмалық тор — бұл мембраналық құрылым, ол жасуша ішінде заттар тасымалдауға қатысады. ЭПТ екі түрге бөлінеді:- Рибосомалармен жабдықталған (кедір-бұдыр ЭПТ) — ақуыз синтезіне қатысады.
- Рибосомасыз (жұмсақ ЭПТ) — липидтер мен углеводтардың синтезіне қатысады.
- Гольджи аппараты
Гольджи аппараты — бұл мембраналық құрылым, оның функциясы жасуша ішіндегі заттарды жинау, өңдеу және тасымалдау болып табылады. Бұл органелла клеткаларға қажетті материалдарды бөліп шығарады, мысалы, лизосомаларды және басқа да секреторлық бөліктерді. - Митохондриялар
Митохондриялар — энергия өндіруші органеллалар, олар жасуша үшін қажетті АТФ молекулаларын синтездейді. Бұл органеллалар өз ДНҚ-сына ие және жасушаның тыныс алу процесінде маңызды рөл атқарады. Митохондрияларда жасушаның химиялық энергиясы түрінде сақталады. - Лизосомалар
Лизосомалар — бұл жасушаның қоқыс шығарушы «органеллалары». Олар ескі немесе зақымдалған жасуша компоненттерін ыдыратып, оларды қайта пайдалану үшін өңдейді. Лизосомаларда ас қорыту ферменттері бар. - Цитоскелет
Цитоскелет — жасушаны қолдайтын және оның пішінін анықтайтын құрылым. Ол сондай-ақ жасушаның қозғалысын және жасуша ішінде материалдардың тасымалдануын қамтамасыз етеді. Цитоскелет микротүтікшелер, актин филаменттері және интермедиарлы филаменттерден тұрады. - Вакуольдер
Вакуольдер — бұл жасушаның ішіндегі сұйықтықты сақтайтын құрылымдар. Өсімдік жасушаларында вакуольдер үлкен болады және олар су мен қоректік заттарды сақтауға қатысады. Вакуольдер жануар жасушаларында да кездеседі, бірақ олар кішірек және басқа қызметтерді атқарады.
Жасушаның негізгі функциялары
Жасушаның негізгі функциялары оның әртүрлі құрылымдары арқылы жүзеге асырылады:
- Зат алмасу — жасуша қоректік заттарды қабылдайды, оларды энергияға айналдырып, қажетсіз өнімдерді шығарады.
- Өсу және даму — жасуша бөлінеді және көбейеді, бұл организмнің өсуін қамтамасыз етеді.
- Тұқым қуалау және көбею — жасуша ДНҚ арқылы тұқым қуалаушылық ақпаратты сақтайды және келесі ұрпаққа жеткізеді.
- Қорғаныс және реттеу — жасуша өз ортасынан зиянды заттарды шығарып, ішкі тұрақтылығын сақтайды.
Қорытынды
Жасуша – тіршіліктің ең кіші бірлігі, оның құрылымы өте күрделі және әртүрлі. Жасушаның әрбір органелласы белгілі бір қызмет атқарып, оның дұрыс жұмыс істеуіне ықпал етеді. Жасушаның барлық компоненттері өзара байланысып, организмнің барлық тіршілік әрекеттерін реттейді. Жасушалардың қызметі мен құрылымдары туралы білім адамның биология ғылымына деген түсінігін тереңдетеді және денсаулық сақтау, генетика және биотехнология сияқты салаларда маңызды орын алады.