Кіріспе
Медицина – адам өмірінің, денсаулығының маңызды саласы болып табылады. Адамның денсаулығын сақтау, түрлі аурулардан емдеу, алдын алу жұмыстарын жүргізу үшін жоғары білім мен тәжірибе қажет. Медицина ғылымы мен практикасы көптеген жылдар бойы дамып, әлемде жаңа зерттеулер мен жаңалықтар ашылды. Осы ғылымның тілі де үнемі өзгеріп, жаңарып отырады. Әр елдің медициналық терминологиясы өз тіліне, мәдениетіне және ғылыми дамуына сәйкес қалыптасады. Қазақ тіліндегі медициналық терминология да осы бағытта дамып келеді.
Қазақ тіліндегі медициналық терминология – медициналық ғылым мен тәжірибенің дамуы мен қалыптасуына байланысты қазақ тілінде қолданылатын арнайы сөздер мен терминдердің жиынтығы. Бұл терминология медицина саласындағы ғылыми білімнің негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Қазақ тіліндегі медициналық терминологияның қалыптасуы мен дамуы өте маңызды, өйткені ол қазақ тілді халық үшін түсінікті және қолжетімді медициналық білімді қамтамасыз етеді.
1. Қазақ тіліндегі медициналық терминологияның тарихы
Қазақ тіліндегі медициналық терминологияның қалыптасуы тарихи тұрғыдан жаңа кезеңде ғана басталды. Бұрын қазақ халқының дәстүрлі медициналық білімі негізінен халық емшілері мен байырғы әдістерге сүйенген. Қазақтың медицинасы, негізінен, травматология, фитотерапия, халықтық емдеу тәсілдері және тәжірибеге негізделген болды. Сол кездерде медициналық терминологияның көпшілігі халықтың ауызекі тіліне негізделіп, өз тіліне тән сөздермен бейнеленген.
Қазақ тіліндегі медициналық терминологияның алғашқы жазба нұсқалары ХХ ғасырдың басында пайда бола бастады. Алғашқы медициналық кітаптар мен оқулықтар, аударма жұмыстары медициналық терминдерді жүйелеуге, қазақ тілінде медициналық түсініктер мен сөздер жүйесін қалыптастыруға мүмкіндік берді. Бұл үрдіс Кеңес Одағы кезінде де жалғасын тапты, өйткені Қазақстан медициналық ғылым мен білім беру саласына қатысты одақтық деңгейде маңызды өзгерістерге ұшырады.
2. Қазақ тіліндегі медициналық терминологияның ерекшеліктері
Қазақ тіліндегі медициналық терминологияның қалыптасуы мен дамуы кезінде бірнеше негізгі ерекшеліктер байқалады:
- Көшірмелі терминдер. Көптеген медициналық терминдер қазақ тіліне басқа тілдерден, әсіресе орыс және латын тілдерінен енді. Мысалы, «хирургия» (латын тілінен), «диагноз» (грек тілінен) сияқты терминдер қазақ тілінде де кеңінен қолданылуда.
- Аударма тәсілдері. Қазақ тілінде медициналық терминдерді аудару кезінде көбінесе түсінікті әрі қарапайым сөздер қолданылады. Мысалы, «жүрек ұстамасы» (инфаркт миокарда), «қан қысымы» (артериалды гипертензия) тәрізді аударма сөздер медицина саласының қазақ тілінде түсінікті болуын қамтамасыз етеді.
- Жаңа терминдер жасау. Қазақ тілінде медицина саласында жаңа терминдер жасау үшін тілдің табиғатына тән сөздер мен сөз тіркестері қолданылады. Мысалы, «жүйке жүйесі» (нервная система), «қан тамырлары» (сосуды) сияқты сөздер жаңа терминдер ретінде қалыптасқан.
- Жергілікті халықтық атаулар. Қазақ тіліндегі медициналық терминологияда көптеген халықтық атаулар сақталған. Мысалы, халық арасында қолданылатын «қақырық», «сұйықтық», «тұмау» деген терминдер нақты ғылыми атаулардың қолданылуына қарамастан дәстүрлі халықтық атаулар ретінде қолданылады.
3. Қазақ тіліндегі медициналық терминологияның дамуы
Қазақ тіліндегі медициналық терминологияның дамуында қазіргі кезде бірнеше бағыттар бар. Бұл терминологияны жетілдіру және кеңейту үшін әртүрлі зерттеулер мен ғылыми жұмыстар жүргізілуде. Қазақ тіліндегі медициналық терминдер мен сөздерді ғылыми тұрғыдан талдау, олардың дұрыс қолданылуын қадағалау және жаңаларын енгізу қажеттілігі туындап отыр.
Медициналық терминологияны дамытуда мынадай маңызды қадамдар атқарылуы керек:
- Медициналық сөздіктер мен глоссарийлердің шығуы. Медициналық терминологияны дамыту үшін арнайы сөздіктер мен глоссарийлер қажет. Бұл сөздіктер медициналық мамандарға және студенттерге көмектеседі. Сонымен қатар, олар медициналық терминдердің дұрыс қолданылуын қадағалауға мүмкіндік береді.
- Аударма жұмыстарын жетілдіру. Медицина саласындағы заманауи әдебиет пен оқу құралдарының қазақ тілінде де қолжетімді болуы үшін аударма жұмыстары маңызды рөл атқарады. Бұл медициналық білімнің халыққа жеткізілуін жеңілдетеді.
- Қазақ тіліндегі медициналық терминологияны жаңарту. Қазіргі таңда медицина ғылымы өте жылдам дамып отыр, сол себепті қазақ тіліндегі медициналық терминологияның жаңарып отыруы маңызды. Жаңа аурулар, емдеу әдістері мен құралдары пайда болған сайын, қазақ тілінде осы жаңа терминдер мен ұғымдарды енгізу керек.
4. Қазақ тіліндегі медициналық терминологияның қазіргі жағдайы
Қазіргі уақытта қазақ тіліндегі медициналық терминологияны дамыту жұмыстары жалғасуда. Әр түрлі медициналық оқу орындары мен ғылыми-зерттеу институттары медициналық терминологияның қазақ тіліндегі аудармаларын жасауда және оларды ғылыми әдебиетте қолдануда. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасында медициналық терминдер мен сөздердің тілдік нормаларына сәйкес келетін жаңа сөздер мен терминдер енгізіліп, қазақ тілінде толыққанды медицина саласын қалыптастыру мақсатында жұмыстар жүргізілуде.
Қазақстанның денсаулық сақтау саласындағы мамандардың көпшілігі қазақ тілінде жұмыс істеген кезде медициналық терминдер мен сөздерді түсінікті әрі қолжетімді ету үшін жұмыс жасауда. Қазіргі таңда медициналық білім мен ғылыми ақпараттар көбінесе орыс және ағылшын тілдерінде болса да, қазақ тіліндегі терминологияның қолданылуы ұлғайып келеді.
Қорытынды
Қазақ тіліндегі медициналық терминология – бұл қазақ халқының медицина саласындағы білімі мен тәжірибесін нақты білдіретін, тарихи тұрғыдан қалыптасып келе жатқан маңызды салалардан бірі. Қазақ тіліндегі медициналық терминологияның дамуы мен жетілдірілуі көп уақытты қажет етеді, бірақ бұл жұмыс бүгінгі таңда жалғасуда. Медициналық терминдерді дұрыс қолдану, олардың аудармасын және жаңа терминдерді жасау арқылы қазақ тіліндегі медициналық білімді түсінікті әрі қолжетімді ету міндеті тұр.