Кіріспе
Урбанизация – халықтың ауылдық аймақтардан қалаларға көшуі және қала халқының өсуі процесі. Бүгінде әлем халқының жартысынан астамы қалаларда өмір сүреді, ал бұл көрсеткіш жыл сайын артып келеді. Урбанизация экономикалық дамудың негізгі қозғаушы күштерінің бірі болғанымен, ол қоршаған ортаға да елеулі әсер етеді. Индустриялану, көлік қозғалысының көбеюі, энергия тұтынудың артуы мен тұрмыстық қалдықтардың жинақталуы сияқты факторлар қала экологиясына үлкен қауіп төндіреді.
Бұл рефератта урбанизацияның негізгі себептері, оның экологиялық салдары және оларды шешу жолдары қарастырылады.
1. Қала урбанизациясының себептері
Қалалардың қарқынды дамуы бірнеше негізгі факторларға байланысты:
1.1 Экономикалық даму
- Қалаларда жұмыс орындары көбірек, сондықтан ауыл халқы жақсы өмір сүру мүмкіндігі үшін қалаға көшеді.
- Индустрия мен қызмет көрсету саласының өсуі урбанизацияның басты себептерінің бірі.
1.2 Технологиялық және инфрақұрылымдық даму
- Жол, байланыс, электр және сумен қамтамасыз ету жүйелері дамыған аймақтарға халық көбірек қоныстанады.
- Денсаулық сақтау мен білім беру салаларының дамуы адамдарды қалаға тартатын негізгі факторлар болып табылады.
1.3 Демографиялық факторлар
- Табиғи өсім – халық санының артуы қалалардың кеңеюіне әкеледі.
- Ауылдық жерлердегі өмір сүру жағдайларының қиындауы да миграцияны күшейтеді.
1.4 Әлеуметтік және мәдени себептер
- Қалаларда білім алу, денсаулық сақтау, ойын-сауық және мәдени мүмкіндіктер кеңірек.
- Жастардың көпшілігі қала өмірінің заманауи мүмкіндіктерін таңдауға бейім.
2. Урбанизацияның экологиялық мәселелері
Қала халқының көбеюі табиғи ресурстардың сарқылуына және қоршаған ортаның ластануына әкеледі. Урбанизацияның негізгі экологиялық салдарлары төмендегідей:
2.1 Ауаның ластануы
- Көлік санының көбеюі қаланың атмосферасына көмірқышқыл газы (CO₂), азот оксидтері (NOx) және басқа да зиянды заттарды бөліп шығарады.
- Өнеркәсіптік кәсіпорындар түтін мен зиянды газдарды шығарады, бұл смог пен қышқыл жаңбырлардың пайда болуына себепші болады.
2.2 Су ресурстарының ластануы
- Қалалардағы өндіріс және тұрмыстық қалдықтар өзендер мен көлдерге құйылып, судың сапасын төмендетеді.
- Ауыз су тапшылығы артып, көптеген қалалар суды қайта өңдеуге мәжбүр болады.
2.3 Қатты тұрмыстық қалдықтар (ҚТҚ) және қоқыс мәселесі
- Қала халқы артқан сайын қатты тұрмыстық қалдықтардың (ҚТҚ) мөлшері де өсуде.
- Полигондар мен заңсыз қоқыс орындары экожүйеге үлкен зиян келтіреді.
- Пластикалық қалдықтар мен электрондық қоқыстар қайта өңделмеген жағдайда үлкен экологиялық проблемаға айналады.
2.4 Жасыл аумақтардың қысқаруы
- Құрылыс жұмыстары жасыл аймақтардың жойылуына әкеледі.
- Ағаштардың азаюы ауа сапасының нашарлауына және қалалардың жылу аралы (heat island) эффектісіне ұшырауына себеп болады.
2.5 Климаттың өзгеруі
- Қалалар парниктік газдарды көптеп шығарады, бұл ғаламдық жылынуға үлес қосады.
- Температураның көтерілуі, экстремалды ауа райы құбылыстары (құрғақшылық, дауылдар) жиілейді.
2.6 Қала экожүйесінің бұзылуы
- Урбанизация жануарлар мен өсімдіктердің табиғи мекендеу ортасын жояды.
- Құстар мен жабайы жануарлардың кейбір түрлері қала өміріне бейімделе алмаса, жойылып кетуі мүмкін.
3. Урбанизацияның экологиялық мәселелерін шешу жолдары
Экологиялық тұрақты қалаларды дамыту үшін төмендегідей шаралар қолданылуы тиіс:
3.1 Қоршаған ортаны қорғау заңдарын күшейту
- Зиянды өндірістерді қатаң бақылауға алу.
- Қалдықтарды өңдеу мен қайта пайдалану заңдарын енгізу.
3.2 Экологиялық таза көлік жүйесін дамыту
- Электромобильдер, қоғамдық көлік және велосипед инфрақұрылымын жақсарту.
- Метро мен трамвай жүйелерін кеңейту арқылы көлік кептелісін азайту.
3.3 Қалдықтарды қайта өңдеу және азайту
- Қоқысты сұрыптау жүйесін енгізу.
- Пластикалық пакеттер мен бір реттік өнімдерді пайдалануды азайту.
3.4 Қаланың жасыл аймақтарын көбейту
- Қала саябақтары мен орман белдеулерін кеңейту.
- «Тік бақтар» және «жасыл шатырлар» жүйесін дамыту.
3.5 Энергия тиімділігін арттыру
- Жаңартылатын энергия көздеріне көшу (күн, жел, гидроэнергетика).
- Құрылыс саласында энергия үнемдейтін технологияларды пайдалану.
3.6 Халықты экологиялық біліммен қамтамасыз ету
- Экологиялық мәселелер туралы ақпараттандыру.
- Эко-мәдениетті қалыптастыру үшін мектептер мен университеттерде арнайы бағдарламалар енгізу.
Қорытынды
Урбанизация – заманауи әлемнің ажырамас бөлігі. Ол экономикалық және әлеуметтік дамуға үлес қосқанымен, экологиялық проблемаларды да туындатады. Ауаның, судың ластануы, қалдықтардың жиналуы және табиғи ресурстардың сарқылуы – урбанизацияның басты экологиялық мәселелері.
Осы проблемаларды шешу үшін экологиялық саясатты жақсарту, таза технологияларды енгізу, көлік инфрақұрылымын оңтайландыру және жасыл аймақтарды кеңейту маңызды. Тек осы шаралар арқылы болашақ ұрпақ үшін экологиялық таза әрі өмір сүруге қолайлы қалалар құра аламыз.
Пайдаланылған әдебиеттер
- Қазақстан Республикасы Экология министрлігінің мәліметтері.
- БҰҰ Урбанизация және тұрақты даму есебі.
- Халықаралық экологиялық ұйымдардың зерттеулері.