Кіріспе
Жер сілкінісі – Жер қыртысында немесе мантияның үстіңгі бөлігінде кенеттен пайда болатын серпінді тербелістер. Бұл табиғи апат миллиондаған жылдар бойы орын алып келеді және оның жойқын әсері көптеген елдерге үлкен шығындар әкеледі. Қазақстан да сейсмикалық қауіпті аймақтардың бірі болғандықтан, жер сілкінісінің себептерін, салдарын және оны болдырмау шараларын түсіну маңызды.
Бұл рефератта жер сілкінісінің пайда болу себептері, оның әсерлері және апаттың алдын алу жолдары қарастырылады.
1. Жер сілкінісінің себептері
Жер сілкінісі әртүрлі себептермен пайда болады, бірақ олардың негізгі үш түрін бөліп қарастыруға болады:
1.1 Тектоникалық жер сілкіністер
Бұл ең жиі кездесетін және ең жойқын жер сілкіністерінің түрі. Олар литосфералық плиталардың қозғалысы кезінде пайда болады. Жер қыртысы бірнеше үлкен және кіші плиталардан тұрады, олар мантиядағы конвекциялық ағындардың әсерінен қозғалады. Плиталар соқтығысқанда немесе бір-бірінен ажырағанда, күштің әсерінен серпінді энергия бөлініп, жер сілкінісі болады.
1.2 Вулкандық жер сілкіністер
Белсенді жанартаулардың атқылауы кезінде жер сілкінісі орын алуы мүмкін. Магманың қозғалысы тау жыныстарын жарғанда, жер астындағы қысым өзгеріп, дүмпулер туындайды. Бұл жер сілкіністері көбіне Тынық мұхитының «Отты шеңбері» аймағында кездеседі.
1.3 Техногендік (антропогендік) жер сілкіністер
Адам әрекеттерінің нәтижесінде де жер сілкіністері болуы мүмкін. Оларға:
- Көмір және басқа да қазбаларды өндіру кезіндегі жарылыстар,
- Ірі су қоймаларының астындағы жыныстардың қозғалысы,
- Мұнай мен газ өндіру кезіндегі топырақтың ығысуы жатады.
2. Жер сілкінісінің салдары
Жер сілкінісі өте қауіпті табиғи апаттардың бірі болып саналады, себебі оның салдары ауқымды және жойқын болуы мүмкін.
2.1 Ғимараттардың қирауы
Көптеген жер сілкіністері ғимараттардың құлауына алып келеді. Бұл адам өміріне тікелей қауіп төндіріп, материалдық шығындарға әкеледі.
2.2 Цунами және жер асты суының көтерілуі
Мұхит түбінде болған жер сілкіністері жойқын цунамилерді тудырады. 2004 жылы Үнді мұхитындағы 9,1 балдық жер сілкінісі нәтижесінде 230 000 адам қаза тапқан болатын.
2.3 Жер бедерінің өзгеруі
Кейбір сілкіністер жер бедерін өзгертіп, өзендердің бағытын өзгертіп немесе үлкен жарықтар тудыруы мүмкін.
2.4 Экономикалық және әлеуметтік зиян
Жер сілкінісі инфрақұрылым мен экономиканы бұзады, адамдарды баспанасыз қалдырып, ұзақ уақытқа созылатын әлеуметтік дағдарысқа әкелуі мүмкін.
3. Жер сілкінісінің алдын алу шаралары
Жер сілкіністерін болдырмау мүмкін емес, бірақ олардың әсерін азайту үшін белгілі бір шаралар қолданылуы тиіс.
3.1 Сейсмологиялық зерттеулер мен болжамдар
Қазіргі ғылым жер сілкіністерін дәл болжап біле алмаса да, сейсмикалық белсенді аймақтарды зерттеу арқылы алдын алу шараларын жасауға көмектеседі.
3.2 Сейсмикалық төзімді ғимараттар салу
- Жер сілкінісіне төзімді материалдарды қолдану.
- Ғимараттардың икемді іргетастармен жабдықталуы.
- Қауіпті аймақтарда құрылыс нормаларын қатаң сақтау.
3.3 Авариялық-құтқару қызметін жетілдіру
- Жер сілкінісі кезінде эвакуация жоспарын дайындау.
- Құтқару топтарының дайындығын арттыру.
- Апат болған жағдайда жедел көмек көрсету орталықтарын ұйымдастыру.
3.4 Халықты ақпараттандыру және дайындау
- Жер сілкінісі кезінде өзін-өзі ұстау ережелерін үйрету.
- Төтенше жағдайларда аман қалу құралдарын дайындау.
3.5 Табиғи апаттарға қарсы заңнаманы күшейту
- Сейсмикалық аймақтарда қауіпті өндірістерді шектеу.
- Тұрғындарға қауіпсіздік шараларын сақтау туралы міндеттеу.
Қорытынды
Жер сілкінісі – табиғи апаттардың ішіндегі ең қауіптілерінің бірі. Оның себептері тектоникалық, вулкандық және антропогендік факторларға байланысты болса, салдары ғимараттардың қирауы, цунамилер, экономикалық дағдарыстар және адам өміріне қауіп төндіруі мүмкін. Алайда, алдын алу шараларын дұрыс ұйымдастыру арқылы жер сілкінісінің зардаптарын азайтуға болады.
Қазақстан сияқты сейсмикалық қауіпті аймақтарда жер сілкіністеріне қарсы төзімді ғимараттар салу, халықты ақпараттандыру және құтқару қызметтерін жетілдіру маңызды. Ғылым мен технология дамыған сайын, бұл апаттың әсерін барынша азайтуға мүмкіндік арта түсуде.
Пайдаланылған әдебиеттер
- Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігі материалдары
- Сейсмология және жер сілкінісі туралы ғылыми мақалалар
- Дүниежүзілік Сейсмологиялық Орталықтың есептері