Қазақ халқының тарихында наным-сенімдер мен діндердің үлкен орны бар. Бұл сенімдер мен дәстүрлер қазақтардың өмір сүру салтымен тығыз байланысты болды. Ерте замандарда қазақтар табиғатпен үйлесімді өмір сүріп, табиғат құбылыстарына ерекше құрметпен қарады. Қазақ халқының діни наным-сенімдері мен дәстүрлі діндері көптеген ғасырлар бойы қалыптасып, қазақ мәдениетіне терең тамыр жайған.
1. Қазақтардың дәстүрлі діндері мен наным-сенімдері
1.1. Табиғатқа табынушылық және анимистикалық сенімдер
Қазақ халқының ертедегі наным-сенімдері табиғат күштеріне, жансыз заттарға да жан мен рух берілуіне негізделген. Бұл анимистикалық сенімдер бойынша, табиғаттың әрбір элементі (таулар, өзендер, ағаштар, тастар) өз жануары немесе рухы бар деп сенген. Қазақтар өздерінің ата-бабаларынан мұра болған табиғаттың киелі күштерін құрметтеген.
- Күнге табынушылық – қазақтар күнді өмірдің қайнар көзі деп біліп, оны ерекше құрметтеген.
- Ай мен жұлдыздарға табынушылық – ай мен жұлдыздардың да ерекше күштері болған деп сенген, олардың әсері адамның тағдырына ықпал етеді деген нанымдар болған.
- Жер мен суға табынушылық – жерді киелі санап, оның топырағына құрметпен қараған. Су ресурстарын да қасиетті деп білген.
1.2. Ұрпақ жалғастырушы күш ретінде ата-бабаларды сыйлау
Қазақтардың дәстүрлі дінінде ата-бабаларды сыйлау, олардың рухтарына құрмет көрсету ерекше орын алған. Бұл сенім ата-баба рухтары тірілерге көмектеседі деген ойға негізделген. Қазақтар құрбандық шалып, ата-баба рухына арналған дұғалар оқыған, олардан кеңес алған және әруақтардан бата алған.
- Әруақтарға құрмет көрсету – ұрпақтар ата-баба рухына сыйынып, олардың алдында құрмет көрсету міндеті болып саналған.
- Тайқазан, тас мүсіндер – бабалар рухының бейнесі немесе еске алу нышаны ретінде киелі орындарға тас мүсіндер мен белгілер қойылған.
1.3. Шаманизм
Шаманизм қазақтардың дәстүрлі сенімдер жүйесінде маңызды орын алған. Шаманизмде ерекше күшке ие адам-шаман (бақсы) өмір сүрген, ол адамның жаны мен рухымен байланыс орнатып, табиғат күштерімен сөйлесетін адам саналған. Бақсылар ауырған адамды емдеу, табиғаттағы жаман күштерді ығыстыру, дұрыс жол көрсету үшін халыққа көмектескен.
- Бақсылар мен емшілер – дәстүрлі емдеу әдістері мен ритуалдарын жүзеге асыру үшін халық арасында сенімді тұлғалар болып табылған.
2. Ислам діні және оның қазақтардағы орны
Қазақ халқының көп бөлігі қазіргі таңда ислам дінін ұстанады. Ислам діні Қазақстанға 8-9 ғасырлар шамасында арабтардың дәстүрлі миссионерлік әрекеттері арқылы келген. Бірақ ислам қазақ халқының рухани өмірінде толықтай орын алғанға дейін дәстүрлі наным-сенімдер мен діни түсініктердің көптеген элементтері сақталды.
2.1. Исламның таралуы
Исламның қазақ даласында таралуы бірнеше кезеңдерге бөлінеді. Алғашында исламның қалыптасуы қала мәдениетінің дамуы мен сауданың ықпалымен жүзеге асты. Алайда, исламның кең таралуы 16-17 ғасырларда болды. Осы уақыт аралығында қазақтардың көп бөлігі ислам дінін қабылдады.
2.2. Исламның қазақ халқының өміріне ықпалы
Ислам қазақтардың күнделікті өмірінде маңызды рөл атқарды. Қазақтардың діни құндылықтары, діни мерекелері мен салт-дәстүрлері негізінен ислам негізінде қалыптасты.
- Рамазан айы мен Ораза – Рамазан айында ораза ұстау, мұқтаждарға садақа беру сияқты исламның негізгі ғибадаттары қазақ қоғамында кең таралған.
- Құрбан айт – Құрбан айт мейрамы қазақ халқының діни өмірінде маңызды орын алады. Бұл күні мұсылмандар құрбандық шалып, жұртқа той жасайды.
- Шариғат заңдары – қазақтардың дәстүрлі заңдары мен ережелері шариғатқа сәйкес келетін болған. Бұл, әсіресе, отбасы қатынастарында, мұрагерлік және басқа да тұрмыстық мәселелерде көрініс тапты.
2.3. Қазақ дәстүрлері мен исламның үйлесімі
Қазақ халқының дәстүрлері мен исламдық құндылықтар арасындағы үйлесімділік қазақ қоғамында ұзақ уақыт бойы сақталды. Қазақтың кейбір дәстүрлері, мысалы, үйлену рәсімдері, салт-жоралар мен ырымдар исламмен үйлесімді түрде орындалды.
3. Қазақтардағы христиандық және басқа діни ағымдар
Қазақстанда исламнан басқа, басқа да діндердің таралуы болған. Христиандықтың православие бағыты мен католицизм діни қауымдастықтары арасында да азды-көпті ықпалын тигізді. Әсіресе, Кеңес Одағының кезеңінде діни плюрализм кеңінен тарады.
- Православие – негізінен орыс православие шіркеуінің ықпалы болған аймақтарда таралған.
- Католицизм – әсіресе неміс және поляк диаспоралары арасында танымал болды.
Қорытынды
Қазақ халқының наным-сенімдері мен дәстүрлі діндері тарих барысында көптеген өзгерістерге ұшырап, түрлі діни және мәдени әсерлерді қабылдаған. Ертедегі қазақтардың табиғатқа деген құрметі мен діни сенімдері қазіргі қазақ қоғамында да белгілі бір дәрежеде сақталған. Ислам діні қазақ халқының мәдениеті мен күнделікті өміріне терең сіңісіп, көптеген дәстүрлер мен ғұрыптарды ислам шариғатына сәйкестендіріп жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады.