Қазақ халқының діни наным-сенімдері оның тарихында маңызды орын алады. Қазақтардың дәстүрлі наным-сенімдері мен рухани дүниесі көптеген ғасырлар бойы қалыптасып, түрлі кезеңдер мен мәдениеттердің ықпалымен дамыды. Қазақ халқының діни сенімдері, негізінен, табиғатпен тығыз байланыста болған, сол себепті олардың наным-сенімдерінде табиғат құбылыстарымен байланысты көптеген ойлар мен сенімдер кездеседі. Қазақ халқының діни сенімдері мен дүниетанымы бірнеше кезеңнен өткен: алғашқы кезеңде тәңірлік сенімдер басым болса, кейін ислам дінінің ықпалы күшейді. Сонымен қатар, көне шамандық нанымдар мен исламның синкреттік түрі қазақ халқының діни өмірінде ерекше орын алды.
1. Тәңірлік сенім
Ежелгі дәуірде қазақтар мен басқа да түркі халықтары тәңірлік сенімді ұстанған. Тәңірлік – түркі халықтарының алғашқы діни наным-сенім жүйесі. Бұл діннің негізгі құдайы – Тәңір. Тәңір – аспан мен табиғаттың жоғары күшін бейнелейтін, әлемнің жаратушысы әрі қорғаушысы болып табылатын құдай. Тәңірлік сенімде әлемнің барлық тіршілігі Тәңірдің бақылауында деп есептелді. Ол табиғаттың күштерімен тығыз байланыста болды, сонымен қатар ол адамдарға әділдік пен мейірім, жақсы өмір мен бақ-дәулет беруі мүмкін деп сенді.
Тәңірлік сенім бойынша, адамзаттың негізгі міндеті – Тәңірге адал болу, оның бұйрықтарын орындау, табиғаттың заңдылықтарын сақтау, отан мен туған жерді қорғау болды. Бұл сенім қазақтардың ұлттық дүниетанымына үлкен әсер етті. Қазақтар табиғатпен үйлесімді өмір сүріп, оның заңдарына бағынуға тырысты.
2. Шаманизм және анимизм
Шаманизм және анимизм де қазақ халқының діни наным-сенімдерінде маңызды орын алған. Шаманизм – табиғат күштеріне сену және солармен байланыс орнату арқылы адам мен табиғат арасындағы тепе-теңдікті сақтау деген ұғымды білдіреді. Шамандық сенімде табиғаттың барлық элементтері: жер, су, ауа, от, өсімдіктер мен жануарлар да жанды деп саналған. Қазақтарда түрлі рухтар мен жындардың болуы туралы сенім де кең таралған.
Шамандықты ұстанған қазақтар шамандарды (бақсыларды) ерекше құрметтеп, олардың көмегіне жиі жүгінген. Шаман адам табиғаттың күштерімен байланыс орната алатын, ауруларды емдей алатын, болашақты болжайтын, ел арасындағы дау-дамайларды шешетін киелі тұлға ретінде қарастырылды. Сонымен қатар, қазақтар өлілердің рухына табынатын болған және оларға құрбандық шалу арқылы жамандықтан сақтанып, игілікке қол жеткізуге үміттенген.
3. Ислам діні
XV-XVII ғасырларда қазақ даласында ислам діні тарала бастады. Бұл кезеңде қазақтар арасында исламның сунниттік бағытының негізгі тұжырымдары кеңінен таралды. Ислам діні халықтың рухани өміріне айтарлықтай ықпал етті. Дегенмен, исламның қазақ халқының мәдениетіне енуі бірден болмады, ол жергілікті дәстүрлер мен наным-сенімдермен араласып, синкреттік сипатта қалыптасты.
Ислам дінінің негізгі принциптері: Аллаға сену, Мұхаммед пайғамбарды Құдайдың елшісі деп білу, бес уақыт намаз оқу, ораза ұстау, зекет беру, қажылық жасау. Бұл діни қағидалар қазақтардың күнделікті өмірінде маңызды орын алды. Сонымен қатар, исламның таралуы қазақтардың әлеуметтік құрылымына да әсер етті, әсіресе қалаларда діни оқу орындары мен мешіттер көбейіп, мұсылман мәдениеті мен білімінің деңгейі артты.
Алайда, қазақ қоғамында ислам мен ежелгі наным-сенімдер арасында синкретизм орын алды. Қазақтар исламды өз дәстүрлерімен үйлестіріп, исламдық рәсімдерді өзінің жергілікті салт-дәстүрлерімен байланыстырып орындады. Мысалы, қазақтар Құранды оқу мен дұға ету сияқты исламдық дәстүрлерді қабылдағанымен, сол уақытта табиғатқа табыну, ата-баба рухына құрмет көрсету сияқты көне нанымдарды да ұстанды.
4. Қазақтағы діни рәсімдер мен салт-дәстүрлер
Қазақ халқының діни наным-сенімдері салт-дәстүрлермен тығыз байланыста болды. Ислам діні қабылданғаннан кейін көптеген исламдық салт-дәстүрлер (тойлар, садақа беру, құрбан шалу) халықтың рухани өміріне ене бастады. Сонымен қатар, исламның әсері қазақтың өмірінде жақсылық пен жамандықты түсіну, отбасы құндылықтарын сақтау сияқты моральдық қағидаларға да ықпал етті.
Қазақтардың өмірінде ерекше орын алатын діни рәсімдерге молдамен жасалатын дұғалар мен атап өту шаралары, сүндет тойлары, үйлену мен өлімге байланысты дәстүрлер жатады. Сонымен қатар, ата-баба рухына арнап жасалатын тәуіптік рәсімдер мен құрбандық шалудың да орны ерекше.
Қорытынды
Қазақ халқының діни наным-сенімдері оның ұлттық мәдениетінің ажырамас бөлігі болып табылады. Тәңірлік, шамандық сенімдер мен исламның синкреттік түрі қазақ халқының дүниетанымына үлкен әсер етіп, оның рухани өмірінде терең із қалдырды. Қазақтардың діни сенімдері табиғатқа, ата-баба рухына және өмірдің мәнін түсінуге бағытталған. Сонымен қатар, қазіргі таңда да қазақ халқының діни сенімдері оның мәдениеті мен дүниетанымының маңызды құрамдас бөлігі болып қалып отыр.