Кіріспе
Жер – Күн жүйесіндегі ерекше ғаламшар, оның құрылымы күрделі және бірнеше қабаттан тұрады. Бұл қабаттар әртүрлі физикалық және химиялық қасиеттерге ие. Жердің ішкі құрылымын зерттеу бізге тектоникалық қозғалыстарды, жанартаулық белсенділікті және жер сілкіністерін түсінуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, литосфераның құрылысы мен оның өзгерістері табиғи ресурстарды іздеу мен пайдалануда маңызды рөл атқарады.
Бұл рефератта Жердің құрылымы мен литосфераның қабаттары егжей-тегжейлі қарастырылады.
1. Жердің ішкі құрылымы
Жердің ішкі құрылымы үш негізгі қабатқа бөлінеді: жер қыртысы, мантия және ядро. Әр қабаттың өзіндік физикалық және химиялық ерекшеліктері бар.
1.1 Жер қыртысы
Жер қыртысы – Жердің ең сыртқы қабаты, оның орташа қалыңдығы 35 км. Ол құрлықтық және мұхиттық болып бөлінеді:
- Құрлықтық қыртыс – 30-70 км қалыңдықта болып, негізінен гранит пен базальттан тұрады.
- Мұхиттық қыртыс – әлдеқайда жұқа (5-10 км), бірақ тығыз және негізінен базальтты жыныстардан құралған.
Жер қыртысы магмалық, шөгінді және метаморфтық жыныстардан тұрады.
1.2 Мантия
Мантия – Жердің қыртысының астында орналасқан қабат. Оның қалыңдығы шамамен 2900 км және ол жер көлемінің 80%-ын құрайды. Мантия жоғарғы және төменгі болып бөлінеді:
- Жоғарғы мантия – 660 км тереңдікке дейін созылады және жартылай балқыған күйде болады.
- Төменгі мантия – тығыз және қатты заттардан тұрады, қысым жоғарылаған сайын тұтқырлығы артады.
Мантияның ең жоғарғы бөлігі астеносфера деп аталады. Ол жер қыртысына серпімділік береді және литосфералық тақталардың қозғалысына әсер етеді.
1.3 Ядро
Ядро – Жердің ең ішкі қабаты, ол негізінен темір мен никельден тұрады. Ол екіге бөлінеді:
- Сыртқы ядро – сұйық күйде, тереңдігі 2900-5100 км аралығында. Бұл қабатта металдар балқыған күйде болады және Жердің магниттік өрісін қалыптастырады.
- Ішкі ядро – қатты күйде, тереңдігі 5100-6371 км. Температура 6000°C-қа дейін жетеді, бірақ үлкен қысым әсерінен сұйық күйге өте алмайды.
2. Литосфера және оның құрылымы
Литосфера – жер қыртысы мен жоғарғы мантияның қатты бөлігін қамтитын қабат. Ол бірнеше литосфералық тақталардан тұрады, олар үнемі қозғалыста болады.
2.1 Литосфераның негізгі қабаттары
Литосфера негізінен үш қабатқа бөлінеді:
- Шөгінді қабат – әртүрлі тау жыныстары мен шөгінділерден тұрады.
- Граниттік қабат – құрлықтық қыртыстың негізгі бөлігі.
- Базальттық қабат – жер қыртысының ең төменгі қабаты, мұхит түбінде кездеседі.
Литосфералық тақталар астеносферада баяу қозғалады. Бұл қозғалыстар жер сілкіністерін, тау түзілуін және жанартаулық белсенділікті тудырады.
3. Литосфераның маңызы
Литосфера – тектоникалық процестердің негізгі алаңы. Оның құрылымы мен қозғалысы мыналарға әсер етеді:
- Жер сілкіністері – тақталардың жылжуынан пайда болады.
- Жанартаулар – магма литосфераның әлсіз жерлерінен көтерілгенде атқылайды.
- Тау түзілуі – тақталар соқтығысқан кезде тау жоталары пайда болады.
Сонымен қатар, литосфера пайдалы қазбалардың негізгі көзі болып табылады. Оған мұнай, газ, көмір, металдар және басқа да пайдалы ресурстар кіреді.
Қорытынды
Жердің құрылымы өте күрделі және үш негізгі қабаттан тұрады: қыртыс, мантия және ядро. Литосфера – жердің қатты қабаты және оның қозғалысы табиғи процестерге үлкен әсер етеді. Жердің ішкі құрылымын зерттеу бізге табиғи апаттарды түсінуге және пайдалы қазбаларды тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Қазақстанның географиясы: Оқулық.
- Геология және геофизика негіздері.
- Жер туралы ғылыми зерттеулер.