Өсімдіктердің көбеюі және дамуы
Кіріспе
Өсімдіктер – тірі ағзалардың маңызды тобы, олар табиғаттағы зат алмасу мен энергия айналымының негізгі бөлігі болып табылады. Өсімдіктер көбею арқылы ұрпағын жалғастырып, дамиды. Олардың көбеюі әртүрлі жолмен жүзеге асады және даму кезеңдері бірнеше сатыдан тұрады.
1. Өсімдіктердің көбею түрлері
Өсімдіктердің көбеюі жынысты және жыныссыз деп екіге бөлінеді.
1.1 Жыныссыз көбею
Жыныссыз көбею – жаңа өсімдіктің ата-аналық өсімдіктің бір бөлігінен дамуы. Бұл процесс жасушалық бөліну арқылы жүреді және генетикалық тұрғыдан бірдей ұрпақтар пайда болады.
Жыныссыз көбею түрлері:
- Вегетативті көбею – өсімдіктердің тамыр, сабақ, жапырақ арқылы көбеюі.
- Мысалы: картоп (түйнек арқылы), құлпынай (мұртша арқылы), пияз (пиязшық арқылы).
- Спора арқылы көбею – қырықбуын, мүк және папоротник сияқты өсімдіктер спора арқылы көбейеді.
- Өсімдіктерді қолдан көбейту – адам өсімдіктерді қалемше, телу, ұластыру сияқты әдістер арқылы көбейтеді.
1.2 Жынысты көбею
Жынысты көбею кезінде аталық және аналық жыныс жасушаларының қосылуы арқылы жаңа өсімдік пайда болады. Бұл процесте өсімдіктердің тұқымдары түзіледі.
Жынысты көбею кезеңдері:
- Тозаңдану – аталық тозаңның аналықтың аузына түсуі.
- Өсімдіктердің тозаңдануы жел, су немесе жәндіктер арқылы жүруі мүмкін.
- Ұрықтану – тозаң түйіршігінен шыққан сперматозоид аналық жасушамен қосылып, зигота түзеді.
- Тұқымның түзілуі – ұрықтанған жұмыртқа жасушасынан өсімдіктің тұқымы түзіледі.
2. Өсімдіктердің даму кезеңдері
Өсімдіктердің дамуы бірнеше негізгі сатылардан тұрады:
- Тұқымның өнуі – тұқым ылғал, жылу және оттегі жеткілікті болған жағдайда өніп, жас өскін пайда болады.
- Өскіннің қалыптасуы – алғашқы жапырақтар мен тамырлар пайда болып, өсімдік дербес тіршілік ете бастайды.
- Өсу және жетілу – өсімдік вегетативті мүшелерін дамытып, фотосинтез арқылы өзіне қажетті қоректі өндіреді.
- Гүлдену және тозаңдану – өсімдік гүлдеп, көбеюге дайындалады.
- Жеміс пен тұқымның түзілуі – өсімдіктің гүлдеуінен кейін тұқым пайда болып, ол жаңа өсімдікті қалыптастыруға мүмкіндік береді.
- Қартаю және өлу – өсімдіктердің өмірлік циклінің соңғы кезеңі.
3. Өсімдіктердің өсуіне әсер ететін факторлар
Өсімдіктердің өсуі мен дамуына сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді.
- Сыртқы факторлар:
- Жарық – фотосинтез процесі үшін маңызды.
- Су – жасушаларға қажетті негізгі компонент.
- Температура – өсімдіктердің зат алмасу процестеріне әсер етеді.
- Топырақ және минералдар – өсімдіктердің қоректенуі үшін қажет.
- Ішкі факторлар:
- Фитогормондар – өсімдіктің дамуын реттейтін химиялық заттар (ауксин, гиббереллин, цитокинин).
- Генетикалық ерекшеліктер – өсімдік түріне байланысты өсу жылдамдығы мен өмір сүру ұзақтығы әртүрлі болады.
Қорытынды
Өсімдіктердің көбеюі мен дамуы табиғаттағы тіршіліктің жалғасуына әсер етеді. Олардың көбею жолдары әртүрлі, ал дамуы белгілі бір кезеңдерден өтеді. Өсімдіктердің дұрыс дамуы үшін қолайлы орта мен күтім қажет. Тиісті жағдай жасалса, өсімдіктер жылдам өсіп, экожүйеде маңызды рөл атқарады.