Шоқан Уәлиханов (1835–1865) — қазақтың ұлы ғалымы, ағартушысы, жазушысы, тарихшы, этнограф, географ және шығыстанушы. Шоқан Уәлиханов қазақ халқының мәдениеті мен тарихы, этнографиясы және географиясы жөніндегі көптеген зерттеулерінің авторы ретінде әлемге әйгілі.
Өмірі мен білім алу жолы
Шоқан Уәлиханов 1835 жылы қазіргі Қостанай облысының Шоңай ауылында дүниеге келген. Оның әкесі — Сүйіндік, ауқатты әрі білімді адам болған. Шоқанның анасы — Айғаным, сондай-ақ, қазақтың белгілі ақындарының бірі болған. Шоқан бала кезінен ақылды, зерек және ізденімпаз болып өскен.
Шоқан Уәлихановтың білім жолы Омбы қаласындағы кадет корпусынан басталды. Бұл жерде ол орыс әдебиеті, тарихы, географиясы, шығыстану және басқа да пәндер бойынша білім алып, оқуға деген қызығушылығын арттырды. Шоқан 1853 жылы Омбы кадет корпусын бітіріп, әскери қызметке аттанады. Сол кезде ол орыс әдебиеті мен ғылымының ең үздік өкілдерімен танысып, түрлі ғылыми-зерттеу жұмыстарына қатыса бастады.
Ғылыми қызметі мен еңбектері
Шоқан Уәлихановтың ғылыми қызметі көптеген салаларды қамтиды. Ол ең алдымен қазақ халқының тарихы, этнографиясы мен мәдениетін зерттеп, бірқатар ғылыми мақалалар мен кітаптар жазды. Оның ең танымал еңбектері — «Қазақ халқының тарихы», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қытай империясының саясаты» және тағы басқа шығармалары.
Шоқанның еңбектері қазақ халқының өмірін, тұрмысын, әдет-ғұрыптарын терең зерттеуге бағытталған. Ол қазақ халқының тарихында алғашқылардың бірі болып, өз халқына қатысты ғылыми тұрғыдан маңызды деректер жинап, оларды ғылыми айналымға енгізген. Сонымен қатар, ол шығыстанушы ғалым ретінде Қытай, Орта Азия, Қазақстан және Ресей арасындағы мәдени байланыстарды зерттеді.
Шоқанның саяхаттары мен зерттеулері
Шоқан Уәлиханов өз ғылыми зерттеулерін әртүрлі саяхаттар арқылы жүргізді. Ол Алтай таулары мен Шығыс Қазақстанды зерттеп, саяхат барысында көптеген этнографиялық және географиялық мәліметтер жинады. Оның Қашғарияға жасаған экспедициясы үлкен ғылыми мәнге ие болды. Бұл зерттеу барысында Шоқан Қытайдың ішкі аймақтарын, оның экономикасын, мәдениетін және саясатын терең зерттеп, өз зерттеулерін жариялады.
Қорытынды
Шоқан Уәлиханов — қазақ халқының ұлы ғалымы, ағартушысы және ғылымның әртүрлі салаларында елеулі еңбектер қалдырған тұлға. Оның еңбектері қазақ халқының мәдениеті мен тарихын терең зерттеуге жол ашты. Шоқан Уәлихановтың ғылыми мұрасы қазіргі уақытқа дейін қазақ ғылымының дамуына ықпал етіп келеді. Оның еңбектері қазақ халқына, әсіресе жас ұрпаққа ғылым мен білімге деген қызығушылықты арттыруда маңызды рөл атқарады.