Қазақтың ежелгі мәдениеті мен өнері
Қазақ халқының ежелгі мәдениеті мен өнері оның тарихи даму кезеңдерінен терең із қалдырған маңызды салалар болып табылады. Қазақ мәдениеті көшпелі өмір салтымен, мал шаруашылығымен, ата-бабаларымыздың бай рухани және материалдық мұрасымен тығыз байланысты. Қазақтың дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, өнері мен мәдениеті ғасырлар бойы қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді.
1. Қазақтың көшпелі өмірі мен мәдениетінің негіздері
Қазақтардың көне мәдениеті негізінен көшпелі өмір салтына құрылған. Көшпелі тұрмыс қазақ қоғамының негізгі тірегі болып табылған. Мал шаруашылығы, атап айтқанда қой, түйе, жылқы және сиыр өсіру, қазақ халқының мәдениеті мен тұрмысында айрықша орын алды. Қазақ халқы табиғатқа жақын өмір сүріп, өздерінің дүниетанымын табиғат құбылыстарымен тығыз байланыстырып отырған. Көшпелі өмір салтының мәдениетке әсері киіз үйлердің (шатырлардың), ұлттық киімдердің, күнделікті тұтынатын заттардың жасалуы мен қолданылуынан байқалады.
2. Ежелгі өнер және қолөнер
Қазақтың ежелгі мәдениетіндегі маңызды құрамдас бөлік – қолөнер. Қазақ халқының қолөнері әлемдік мәдениетте өзіндік орнын алған. Қазақтың қолөнері табиғи материалдарды пайдаланып, эстетикалық және практикалық тұрғыдан жоғары сапалы бұйымдар жасауға бағытталған. Ең кең тараған қолөнер түрлері:
- Киіз басу: Киіз қазақ халқының ең маңызды тұрмыстық қажеттілігіне айналған. Киіз үйдің жабыны, киімдер, текеметтер мен түрлі кілемдер киізден жасалған. Киіз басу қазақ халқының ең көне және маңызды қолөнер салаларының бірі болды.
- Шертер мен қамшы тоқу: Қазақтың шеберлері теріден және жіптен қамшы тоқып, оның түр-түсін, үлгісін әр түрлі етіп жасаған. Шертер де әрбір қазақтың өмірінде маңызды орын алған музыкалық аспаптың бірі болып табылады.
- Қыш құмыра жасау: Қазақтар қыш құмыраларды тағам дайындауда, су сақтау үшін және сәндік мақсатта қолданған. Қыш құмыралар мен ыдыстардың әшекейлері мен ою-өрнектері ұлттық мәдениеттің бір бөлігі болып табылады.
- Ою-өрнек: Қазақтың ұлттық өнерінде ою-өрнектер ерекше орын алады. Олар әртүрлі тұрмыстық бұйымдарда, киімдерде, киіз үйлерде, түрлі қолөнер бұйымдарында қолданылып, қазақ халқының эстетикалық талғамы мен дүниетанымын бейнелейді. Ою-өрнектер табиғаттан, жан-жануарлар мен өсімдіктерден алынған үлгілерден жасалған.
3. Музыка және ұлттық аспаптар
Қазақ халқының музыкалық мәдениеті оның рухани өмірінің ажырамас бөлігі болып табылады. Қазақтың музыкасы мен әндері оның дәстүрлеріне, табиғатына, тарихына және қоғамына терең бойлайды. Қазақтың ұлттық музыкалық аспаптары әр түрлі әлеуметтік функцияларды атқарып, қазақ халқының мәдениетін паш етеді. Ең танымал ұлттық аспаптарға мыналар жатады:
- Домбыра: Қазақтың ұлттық аспабы домбыра – күй шертушілер мен әншілердің сүйікті құралы. Домбыра арқылы қазақ халқының бай музыкалық мұрасы, оның күйлері мен әндері ұрпақтан-ұрпаққа беріледі.
- Қобыз: Бұл аспаптың терең тарихы бар және ол көне түркілерден бері келе жатқан аспап ретінде сақталған. Қобыз арқылы қазақ халқының аңыздары мен ертегілері, әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері музыкалық формада орындалады.
- Шертер: Қазақтың тағы бір ұмытылмас аспабы – шертер. Бұл аспаптың құрылымы өте қарапайым болса да, оның дауысы терең әрі әсерлі болып табылады. Шертер көбінесе ән айту мен жыршылық дәстүрлеріне тән.
- Сыбызғы: Қазақтың ұлттық сыбызғысы – бұған дейін кең қолданылған үрмелі аспап. Бұл аспаптың ерекше дыбысы қазақтың халық әндері мен күйлерінде ерекше орын алған.
4. Жыршылық пен айтыс
Қазақ халқының өнерінің тағы бір маңызды бөлігі – жыршылық пен айтыс өнері. Жыршы-жыраулар қазақ халқының тарихын, аңыз-әңгімелерін, батырлар жырларын айтып, халықты ауызша әдебиетпен таныстырған. Олар көшпелі халықтардың ақылшысы, тарихшысы әрі мәдениетінің сақтаушысы болып саналған.
Айтыс — қазақтың ауыз әдебиетіндегі ерекше түрі. Айтыс екі ақынның бір-біріне деген өлең сөзбен жауап беруі болып табылады. Айтыстың маңызы үлкен, ол ұлттың рухани өмірінде маңызды орын алып, әлеуметтік мәселелер мен адамгершілік қасиеттерді қозғап отырады.
5. Қазақтың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары
Қазақ мәдениетінің маңызды бөлігі – оның дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Қазақ халқының әдет-ғұрыптары халықтың күнделікті өмірі мен тұрмысына, отбасы қатынастарына, салт-дәстүрлеріне, тұрмыс жағдайларына байланысты қалыптасқан.
- Тойлар мен мерекелер: Қазақ халқы той-мерекелерді ерекше салтанатпен өткізеді. Үйлену тойы, наурыз мерекесі, қонақжайлылық – қазақ халқының мәдениеті мен дәстүрінің маңызды құрамдас бөліктері.
- Туысқандық байланыстар: Қазақ қоғамында туысқандық байланыстар, үлкенді сыйлау, әулеттік дәстүрлер ерекше орын алады. Қазақ халқының қалыптасқан түсініктері мен ережелері адамгершілік пен мейірімділікті ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп келеді.
Қорытынды
Қазақ халқының ежелгі мәдениеті мен өнері оның өмір сүру салты мен табиғи ортасына тығыз байланысқан. Оны зерттеу арқылы қазақ халқының дүниетанымын, эстетикалық талғамын, рухани байлығын терең түсінуге болады. Қазақтың мәдениеті мен өнері ғасырлар бойы сақталып, бүгінде де жаңғырып, ұрпақтар үшін баға жетпес мұра болып отыр.